سابقه ي هزارساله ي علوم پايه درکاشان(1)

کاشان از ديرباز مهد دانش و فناوري بوده است. چنانکه گزارش هاي منتشرشده از تپه هاي هفت هزار ساله ي سيلک و اسناد و مدارک تاريخي دوران اسلامي بر چنين ادعايي صحه مي گذارد. تمدن سيلک که از حدود هزاره ي پنجم تا يکم قبل از ميلاد، شهرنشيني و مدنيت داشته است به انواع فنون و مهارتهاي دنياي آن روز آشنا و در برخي از آن ها از جمله استفاده از صنعت چرخ کوزه گري ، فلزکاري و پختن ظروف سفالي پيشرو و صاحب سبک بوده است به حدي که اين تمدن معياري براي تحول انسان از غارنشيني به شهرنشيني و حيات منسجم اجتماعي جهان باستان به حساب مي آيد.(گيرشمن، صص1و 93)
آثار باستاني و گزارش هاي تاريخي فراوان از رونق و اعتبار پيش از اسلام، به ويژه دوره ي ساساني در دست است که جملگي از فرهنگ و تمدن شهرنشيني در اين دوران خبر مي دهد.(نراقي، آثار تاريخي...ص28-33)
در اوايل دوره ي اسلام که رفته رفته کاشان به عنوان يکي از مراکز مهم شيعه نشين مطرح شد، ايجاد مراکز علمي و صنايع در اين شهر افزايش يافت.

مدارس کاشان
 

مدارس دوره ي سلجوقي
 

آگاهي ما از مراکز علمي دوره ي سلجوقي حاکي از کثرت چشمگير مراکز علمي و مدارس در کاشان است. وجود مدارس بي نظير درکاشان حاکي از سنت بلند علمي است که در پيش از دوره ي سلجوقي هم در اين شهر رواج داشته است.
مدارس علمي کاشان در اين دوره، اعجاب و شگفتي مورخان را برمي انگيخته است. آنچنان که از صنايع و آثار نفيس به دست آمده از اين دوران برمي آيد به جز علوم ديني که سنت رايج آن دوران بوده، علوم و فنون و هنرهاي ديگري نيز در اين شهر جريان داشته است.
از آن جمله است علوم رياضي، نجوم، شيمي وطب و هنرها و صنايعي مانند کاشي سازي، نقاشي، خوشنويسي وفلزکاري. مدارس اين دوره که درمنابع تاريخي از آن ياد شده است، عبارت بودند از: مدرسه ي صفويه (صفيه)، مدرسه ي خواجه معين الدين، مدرسه و کتابخانه ي شرفيه، مدرسه ي مجديه و مدرسه ي عزيزيه.
1. مدرسه صفويه(صفيه): باني اين مدرسه صفي الدين ابوطاهر اسماعيل کاشي از مشاوران ملکشاه سلجوقي و خواجه نظام الملک بود که در ساختن مدارس نظاميه نيز به خواجه ياري رسانده و در کنار مدرسه ي کاشان، دارالشفا(بيمارستان) هم بنا نموده است.(طيارمراغه اي،ص71)
سنت ساختن بيمارستان در مدارس که در دوره هاي بعدي هم در کاشان رواج داشته است اين احتمال را قوت مي بخشد که به منظور تربيت افراد متخصص جهت تأمين پزشکان و ديگر دانشوران پزشکي بيمارستان، در اين مدارس طب و پزشکي هم تدريس مي شده است.
2. مدرسه ي عزيزيه: اين مدرسه که وزير سلطان طغرل بن ارسلان سلجوقي يعني سيدعزيزالدين کاشي بنا کرد، نيز از مدارس مهم آن دوره ي کاشان به شمار مي رود و با توجه به اينکه خود عزيزالدين در صنعت استيفا و انواع ضرب و قسمت و جبر ومقابله و ديگر اشکال(هندسي) تبحري تمام داشته است طبعاً مدرسه ي وي نيز محل تحصيل علوم رياضي و تجمع استادان اين فن بوده است.(همان، ص73) چنانکه در دوره هاي بعد اين علم در کاشان چنان گسترش يافت که نوابغ و رياضي دانان بزرگي مانند غياث الدين جمشيد از آن برخاستند.
3. مدرسه و کتابخانه ي شرفيه: اين مجموعه را انوشيروان بن خالد فيني کاشاني از رجال سياسي بزرگ و وزير خليفه ي بغداد و سلاطين سلجوقي بنانمود و بنابر قول قزويني رازي در اين مدرسه ي بسيار زيبا و باشکوه مدرسين فراوان تدريس مي کرده اند. مطابق گزارش هندوشاه نخجواني اين مدرسه و کتابخانه ي بسيارغني آن تا حدود 200 سال معمور و محل رجوع عالمان و دانشجويان بوده است.(نخجواني، ص310)
4. مدرسه ي مجديه: اين مدرسه از آثار عظيم مجدالدين مرد نيکوکار و شريف کاشي و محل تدريس عالم و اديب کاشي«سيدفضل الله راوندي» است درباره ي عظمت چشمگير اين مدرسه يکي از مورخان مي نويسد: اين مدرسه همتا و نظيري در روي زمين يافت ندارد و همواره خلق عظيمي از عالمان و فضلا در آن جمع مي شوند.(طيار مراغه اي، ص70)
5. مدرسه ي خواجه معين الدين کاشي، وزير سلاطين سلجوقي:
اين مدرسه از جمله مدارس پررونق کاشان در اين
دوره بوده است که تا قرن نهم نيز داير بوده است(پيشين،ص69)

مدارس دوره ي ايلخاني و تيموري
 

قرن هفتم تا نهم نيز مدارس متعددي در کاشان برپا شده بود واين مدارس به جز مدارسي بود که از دوره هاي قبل در اين شهر وجود داشت که از آن جمله مي توان به دارالسياده ي غازاني، مدرسه ي عماديه، مدرسه ي فتحانيه، مدرسه ي خواجه تاج الدين و مدرسه ي خان(سيدلطيف) اشاره کرد.
1. دارالسياده غازاني: دارالسياده ها مراکز علمي و فرهنگي و خدماتي بود که توسط غازان خان در دوره ي ايلخاني براي فرزندان سادات در شهرهاي بزرگ ايران بنا مي شد که يکي از آنها نيز در شهر کاشان ايجاد شده و به گواهي وقف نامه ي آن شامل موقوفات قابل ملاحظه اي بوده است.(کلانتر ضرابي، تعليقات، صص473-484)
2. مدرسه ي تاج الدين: خواجه تاج الدين شيرواني برادر عمادالدين شيرواني نيز مدرسه اي در کاشان تأسيس کرد و گنبد زيبا و رفيعش که اکنون مزار اوست، در جنب مسجد آقابزرگ خودنمايي مي کند(طيار مراغه اي، ص73)
3. مدرسه ي فتحانيه: اين مدرسه همراه با کتابخانه اي بزرگ در سال 838 هجري به همت ابوالفضائل فتحاني قمي بنا شده و کتابخانه ي آن تا سال 1132 هجري نيز داير بوده و عالمان زيادي در اين مدرسه تربيت شده اند.(همان)
4. مدرسه ي عماد: اين مدرسه به همت وزير علم دوست سلطان جهانشاه قراقويونلو، يعني؛ خواجه عمادالدين محمودشيرواني در سال 877هجري در مجموعه ي عظيم و باشکوهي که شامل مسجد، بيمارستان، خانقاه، دو کاروانسرا و ميدان و بناي وقت و ساعت بود بناشد.

نظام درسي مشروطي در دروه ي تيموري
 

از وقف نامه اي که از مدرسه عماديه به دست آمده اطلاعات جالبي درباره ي شيوه ي اداره ي مدرسه به دست مي آيد. از جمله آنکه واقف اين مجموعه مقرر کرده است که دانشجو بايد هر شش ماه توسط استاد امتحان شود و در صورتي که توانست ازاين آزمون موفق بيرون آمده و نظر مساعد استاد را جلب کند، مي تواند ادامه تحصيل دهد و گرنه از ادامه تحصيل منع مي شود.(شهشهاني، ص32)
در واقع سيستم مشروطي که امروز در دانشگاه ها مرسوم است و براساس آن دانشجو در صورت عدم احراز حدنصاب مشروط شده و در صورت تکرار اخراج مي شود، ششصد سال پيش در مدارس کاشان معمول بوده است.
5. مدرسه ي خان(سيدلطيف): اين مدرسه را سيدلطيف معروف به خان از نوادگان ابوالرضا راوندي قبل از سال 877هجري بنا کرد زيرا در وقف نامه ي مجموعه ي عمادي که دراين سال نگاشته شده است به آن اشاره مي شود(همان، ص38)
نراقي براين باور است که غياث الدين جمشيد نيز ازاساتيد اين مدرسه بوده است چنانکه درنامه ي خود به پدر به
اين مدرسه اشاره دارد.(نراقي، تاريخ اجتماعي، صص65، 82، 4؛ مقايسه شود با شهرياري، صص241، 243و 244)

بناي وقت و ساعت و دانش مکانيک
 

در مجموعه ي عمادي به جز مدرسه، بيمارستان، کارونسرا، مسجد و خانقاه، ساعت عظيمي وجود داشته که پيشرفته ترين صنايع مکانيکي جهان آن روز را در خود جاي داده است. اين ساعت مکانيکي که در وسط ميدان مشرف به بازار شهر قرار داشته از فناوري پيچيده اي برخوردار بوده و مستلزم نظارت و نگهداري فني بوده است.
در وقف نامه ي اين مجموعه به استخدام يک مهندس براي اصلاح ادوات مذکور به نوعي که تمام آن جاري و داير باشد و يک فراش که دائم در عمارت وقت و ساعت باشد وآن را جاروب زند وبه قدراحتياج آب به آن منتقل نمايد تصريح شده است.(شهشهاني، صص43-44)
در اين وقف نامه آمده است «عمارت وقت و ساعت مخترعات ذهن وقاد مولانا فخرالدين علي کاشي است و چندين صنع حکمت در آن تعبيه نموده که هر يک از آن فني از فنون خيبه اسرار حکما، سالف است و دال بر صفا قريحه وقاد و خاطر نقاد مولاناي مشاراليه است».(همان)
همچنين درکتاب«زينه المجالس» که يک قرن بعد تأليف شده است، ضمن توصيف بناهاي مجموعه ي عمادي به اين ساعت اشاره شده اما آن را به مولانا محمد مخترع منتسب کرده است(نراقي، تاريخ اجتماعي کاشان، صص114و 115)
در کتاب«سه رساله در اختراعات صنعتي» تأليف محمد مخترع اصفهاني که حدود 928هجري تاليف شده است، نويسنده به اختراعات خود اشاره مي کند که از جمله ي آنها ساعتي است عظيم که براي بيان ساعت تقويم و ديگر انواع سنجش زمان به کار مي رفته است.
در اين کتاب محمد مخترع ضمن توصيف مفصل آن صنعت که همراه با طرح ادوات و ترسيم طرح بنا و مختصات آن است، اشاره مي کند که چنين صنعتي را در بلده ي دارالمؤمنين کاشان ايجاد کرده است. براين اساس مي توانيم ادعا کنيم که توصيف جزبه جز اين بنا همراه با ترسيم تمامي ادوات و شيوه ي کار آن در دست است و حتي امکان بازسازي چنين ساعت عظيمي نيزبراي ما وجود دارد.
براساس اين کتاب بناي وقت و ساعت که در سه طبقه بنا شده، 14 ذرع ارتفاع داشته است. فرمت اين ساعت 24 ساعته بوده و از اين جهت با ساعت هاي امروزي که 12 ساعته مي باشد، تفاوت داشته است.
برروي صفحه ي اين ساعت تصوير خروسي نقش شده بوده که با منقار خود ساعت را نشان مي داده و بر سرهرساعت به تعداد وقت ساعت، آن زنگ نواخته مي شده است که محمد حافظ ساخت اين خروس را اختراع خود مي داند.
اين ساعت همچنين دقايق، ربع، ثلث، نصف ساعت و تقويم ماه هاي شمسي، جلالي، قمري و ايام هفته و...را نشان و اطلاعات تاريخي و نجومي را نيز به دست مي داده است.
اين بناي پيچيده ي مکانيکي که در دوره ي تميوريان در کاشان داير بوده است، نشان دهنده ي وجود فناوري هاي پيشرفته ي آن دوران در اين شهر است(اصفهاني، صص20-75) بي حکمت نيست که شاهرخ تيموري، فرستاده ي پادشاه مصر را جهت آشنايي با صنايع و پيشرفت و آباداني ايران به کاشان و يکي دو شهر ديگر گسيل مي دارد.(خواندمير، ج3، ص628)

پی نوشت ها :
 

* عضو هيات علمي دانشگاه تربيت معلم آذربايجان

منبع:نشريه ثريا،تابستان و پاييز 88.